Lịch sử phát triển văn hóa ẩm thực Việt Nam trải qua hàng ngàn năm, tích lũy cho thế hệ chúng ta cả một kho tàng ẩm thực. Qua bao thăng trầm, đến nay có những món được phát triển và hoàn thiện thêm lên nhưng có những món lại dần dần bị quên lãng. Có nhiều lý do khiến nhiều một món ăn bị thất truyền: do không phù hợp với hoàn cảnh sống hiện tại, do cách chế biến quá cầu kỳ… Sau đây là một số món ăn ngày nay không còn phổ biến nữa, hoặc nếu còn thì chỉ có thể tìm thấy ở vài địa phương.
Cơm nếp mật
Là món ăn của vùng nông thôn Nam Định, nay hầu như không còn thấy nữa. Người ta nấu gạo nếp cho chín, sau đó trộn mật mía và gừng vào. Cơm nếp nấu chín cho ra dĩa, có màu nâu của mật mía, rất thơm ngon. Khi nguội, cơm nếp mật chặt lại, có thể cắt thành miếng để ăn.
Bánh chông Bánh chông là đặc sản của xã Giao Tiến, huyện Xuân thủy, Nam Định, bánh thường được làm vào dịp Tết. Người ta nấu nếp với gấc. Khi xôi chín thì trộn đường vào sau đó giã nhuyễn xôi. Ép xôi lại rồi cắt thành miếng hình thoi như cây chông, hai đầu nhọn, cỡ ngón tay. Các miếng bánh này được phơi khô, sau đó rang giòn. Bánh giòn, có màu hồng cam rất đẹp, mùi thơm ngon, vị ngọt. Món bánh này đến nay tại Nam Định cũng không còn mấy phổ biến, chỉ còn vài gia đình làm để cung cấp theo đơn đặt hàng hoặc mang lên thành phố biếu cho người thân làm quà cho đỡ nhớ quê.
Bánh ngải
Đây là một loại bánh của người Nùng. Người ta dùng lá ngải rửa sạch, đun trong nước tro bếp cho nhừ, sau đó giã lá ngải chung với xôi. Vắt xôi thành những chiếc bánh nhỏ tròn, dẹt, đường kính khoảng 5cm. Nhân bánh là mè đen rang thơm, giã nhỏ trộn mật mía. Người Nùng dùng một loại lá có tên là lá “mác rạng” để gói, bánh sẽ không bị khô.
Bánh khổ Là món bánh của người Mường dùng làm lễ vật cho ngày cưới. Bánh được làm đơn giản, từ nếp ngâm, nấu thành xôi, sau đó đem giã nhuyễn. Vắt tròn bánh bằng quả hồng, xếp lên mặt lá chuối, hong gió qua một đêm cho khô. Khi ăn bánh khổ, đem chiên vàng, hoặc nướng, bánh sẽ phồng và dẻo thơm trở lại.
Bánh bảy lửa Là loại bánh đặc biệt có cách làm công phu, thường thấy vào dịp Tết ở các tỉnh miền Trung như Bình Định, Quảng Nam, Quảng Ngãi. Bánh được làm qua nhiều công đoạn, từ rang nếp, rang mè, giã nếp thành bột rồi tiếp tục rang, chế biến bảy lần qua lửa nên mới có tên là bánh Bảy lửa. Bánh được rang và sấy kỹ nhiều lần nên có thể để dành được đến ba, bốn tháng. Khi ăn, bánh giòn tan. Bánh này được nhiều người dân ở các địa phương kể trên ưa thích. Tuy nhiên vì chế biến quá công phu, mất nhiều thời gian nên hầu như hiện nay không còn thấy loại bánh này trên thị trường nữa.
Bánh nghệ Bánh nghệ là loại bánh dùng làm món ăn chơi, ăn lỡ bữa của người miền Nam, đặc biệt là vùng Sài Gòn, Chợ Lớn. Bánh làm từ hai phần bột gạo nếp và một phần bột gạo tẻ khuấy chín rồi se thành sợi.
Bột bánh hấp chín, cho vào tô nhỏ, cho thêm giá, rau sống, mỡ hành, bì và thịt nướng. Món bánh này ăn chung với nước mắm chua ngọt pha bằng nước dừa tươi. Tuy nhiên bánh nghệ đến nay không còn thấy nữa.
Mắm nhum
Nhum là loại hải sản sống ở những gành đá ven bờ biển từ Bình Định đến Quảng Ngãi. Thịt nhum có thể vắt chanh vào ăn sống, hoặc kho, trộn trứng chưng cách thủỵ… Đặc biệt nhất là món mắm nhum sền sệt, có màu mầu đỏ đục, thơm lựng, từng là đặc sản tiến vua xưa của người dân Quảng Ngãi. Để làm mắm, người ta cho thịt nhum vào chum sành, rắc một ít muối lên trên, rồi đem phơi nắng từ 10 đến 15 ngày. Mắm nhum ăn với bún tươi rất ngon, nhưng ngon nhất là chấm thịt heo ba rọi kèm rau sống cuốn bánh tráng. Nhum là loại hải sản hiếm, vì vậy ngày naym khi đến các vùng biển Nha Trang, Phú Quốc, Bình Định… người ta có thể thưởng thức món nhum sống hoặc nhum làm gỏi, còn mắm nhum thì hầu như không còn thấy.
Đồn đột hầm gà ác
Đồn đột tức hải sâm là một loại nguyên liệu quí. Ngày xưa dân đi biển bắt được đồn đột chủ yếu chỉ để cống nạp cho vua quan, ngày nay người ta có thể thưởng thức đồn đột biển ở các nhà hàng sang trọng, đây là món ăn đắt tiền. Đồn đột có hình dạng giống như con giun lớn, chiều dài từ 20 đến 30cm, nhiều màu sắc, xẻ bụng đồn đột rửa sạch cát, luộc chín rồi chế biến ngay hoặc phơi khô để dành. Trong món Đồn đột hầm gà ác, người ta dùng cả con đồn đột, nhồi vào bụng gà ác, sau đó hầm nhừ. Món này đến nay ít được chế biến có lẽ vì lượng dinh dưỡng quá cao. Việc phối hợp cả hai loại nguyên liệu quí và bổ dưỡng với nhau không phù hợp với kiến thức dinh dưỡng hiện đại.
Các món ăn của Việt Nam đến nay đã hầu như thất truyền vẫn còn nhiều. Có nhiều món ăn dân dã, đơn sơ và tuyệt ngon, nhưng không còn được chế biến nữa, thế nhưng chúng vẫn còn đâu đó trong ký ức nhiều người…
Tiến sĩ Nguyễn Thị Diệu Thảo
Đại học Sài Gòn
